Reliëfstenen

Aanvullingen en correcties over reliëfstenen in de gemeente Breda worden zeer gewaardeerd. U kunt uw informatie zenden naar het emailadres als vermeld op de pagina INFO / CONTACT
Laatste update van deze pagina 23-9-2022

Bij een historische stad als Breda horen mooie gevels met ornamenten, beelden, wapenschilden, reliëfstenen en dergelijke. Diverse gebouwen zijn voorzien van sierlijke reliëfstenen.
Veelal zijn de reliëfstenen door een kunstenaar ontworpen of in opdracht van de architect door een kunstatelier vervaardigd. Hierdoor is niet altijd eenduidig te bepalen of het kunst betreft of niet. In ieder geval heeft het raakvlakken met kunst. In bijna alle gevallen zijn de elementen uniek. Hier mee wordt bedoeld dat er maar één van is gemaakt en dat is nou net een van de definities van (echte) kunst.
Met een reliëf(steen) wordt een driedimensionale beeldhouwkundige afbeelding in steen, hout, keramiek of metaal (bijvoorbeeld brons) bedoeld, die niet helemaal vrijstaand is. Een reliëf heeft een driedimensionale voorkant en meestal een platte achterkant. Bij een reliëf kan in tegenstelling tot een vrijstaand beeldhouwwerk ook beeldinhoud worden weergegeven zoals wolken, bomen, achtergronden, vergezichten. Het reliëf is daarmee een overgangsgebied tussen tekening en beeldhouwwerk, wat het mogelijk maakt om met een reliëf thema’s verhalend weer te geven. Om deze reden is het reliëf dan ook door alle eeuwen heen, van het Oude Egypte tot in de huidige tijd, onder andere gebruikt om verslag te doen van belangwekkende gebeurtenissen en ter verduidelijking van religieuze motieven. Dat kan bijvoorbeeld met het beroep van de eigenaar te maken hebben, of met de functie van het gebouw. Soms zijn de reliëfstenen gewoon als decoratie aangebracht met bijvoorbeeld een afbeelding van een dier en is het verhaal minder relevant. Als de reliëfsteen aan een oud gebouw is gebracht, is het verhaal lang niet altijd meer bekend omdat het door de tijd verloren is gegaan, of het is wel bekend maar niet openbaar gemaakt.

Reliëfsteen: afbeelding van gezicht
Kunstenaar: Maarten Koreman – RKD
Hoogte: 25 centimeter
Breedte: 35 centimeter
Materiaal: keramiek
Locatie: Achterom 2

Het verhaal:
Deze keramiek bevindt zich in de gevel van het gebouw.

Reliëfsteen: molen Het Fortuyn
Hoogte: 85 centimeter
Jaar: 1830?
Materiaal: kalksteen
Montagehoogte: ca. 9,5 meter
Locatie: Bavelselaan 1

Het verhaal:
Het verhaal van deze gevelsteen gaat terug naar het jaar 1800. In dat jaar kreeg Ginneken voor de eerste maal een eigen winkorenmolen. Voordien waren de bewoners van Ginneken en Bavel aangewezen op de molen De Korenbloem op de Gouwberg in Strijbeek. Dat was het gevolg van de zogenaamde molendwang. Dat is een heerlijk recht dat de inwoners verplichtte in hun eigen gemeente het graan te maken. Een Timmerman uit het Ginneken kreeg de opdracht van de gemeente om een molen te bouwen. De molen Het Fortuyn, gebouwd in 1800, bevond zich op de kruising van de Balvelselaan en de Kerkhofweg. Tegenwoordig is dit in Breda, maar destijds behoorde het grondgebied nog tot Ginneken en Bavel. Boven de ingang werden 2 gevelstenen geplaatst. De steenhouwer vond het niet nodig een zedig geklede patroonheilige af te beelden, maar hakte de Griekse godin Vrouwe Fortuna uit in haar volle goddelijke glorie met om haar heen een sierlijk gedrapeerd molenzeil. Het was een gemeentelijke opdracht dus werd zij links en rechts voorzien van twee symbolen uit het wapen van de gemeente Ginneken en Bavel, het rooster van Laurentius en de koe die symbool staat voor de Heilige Brigida. Op de tweede steen staat het jaartal 1800.
Ruim een eeuw heeft de molen gedraaid. Toen drong de industriële revolutie door en werd door de toenmalige en laatste molenaar Victor van de Reijt een grote dieselmotor aangeschaft en de wieken werden verkocht. De molen is tot 1925 in bedrijf gebleven en daarna gesloopt. De reliëfsteen is daarbij bespaard gebleven.
In 1926 werd door Victor van Reijt aan het begin van de Bavelselaan een nieuwe maalderij gebouwd, het huidige appartementencomplex. Architect Constant van Dongen had in zijn ontwerp een plaatsje gemaakt voor de oude gevelsteen uit de gesloopte molen het Fortuyn. De pastoor van het Ginneken had blijkbaar moeite met de ontblote dame van de afbeelding en liet de plaatsing enkel toe als het hoog in de geveltop zou worden aangebracht, ver buiten het bereik van kinderen. Onder deze reliëfsteen is de tweede gevelsteen aangebracht met het jaartal “1800”. Tussen de ramen van de 1ste en 2de verdieping is de tekst “HET FORTUYN” aangebracht, wat uiteraard verwijst naar de naam van de molen.

Reliëfstenen: levensloop van de mens
Materiaal: steen
Afmeting: 95 cm breed x 55 cm hoog
Montage hoogte:
Locatie: Boeimeerlaan 60-94

Het verhaal:
Deze reliëfstenen bevinden zich telkens boven de ramen van de trappenhuizen op de 3e verdieping. Ze tonen een levensloop van een gezin. Op de stenen zijn te zien: dansende mensen, de felicitaties aan een echtpaar, een vader en moeder met hun kindje, een gezin met hun 2e kindje en een ouder paar met (klein)kind.
In totaal zijn er 9 stenen aan de gevels gemonteerd, maar diverse stenen zijn dubbel. Deze stenen zijn aangebracht om de gevel te versieren. Dergelijke gevelstenen zijn ook te zien bij de appartementen aan de St. Ignatiusstraat 75 t/m 135.

Reliëfsteen: zwaan
Hoogte: ca. 66 cm
Breedte: ca. 80 cm
Jaar: 1907
Materiaal: steen
Locatie: poortgebouw kasteel Bouvigne, Bouvignelaan 5

Reliëfsteen: druiventrosdragers
Hoogte: ca. 50 cm
Breedte: ca. 55 cm
Jaar: 1907
Materiaal: steen
Locatie: poortgebouw kasteel Bouvigne, Bouvignelaan 5

Reliëfsteen: Huis van Wijngaerde
Materiaal: kalksteen
Hoogte: 50 centimeter
Breedte: 72 centimeter
Jaar: 1614
Status: monument
Status: Status: Rijksmonument 10114
Locatie: Catharinastraat 9, Huis van Wijngaerde N51 35.374 E4 46.630

Het verhaal:
Over het bijzonder fraaie, uit 1614 daterende huis Catharinastraat 9 (het Huis van Wijngaerde), bestond lange tijd, vanwege de initialen in het schilderwerk boven de gevel, het misverstand dat hier de Vrede van Breda zou zijn gesloten. De duiventros en de initialen hebben echter betrekking op de man, die het huis in 1614 liet bouwen: Hendrik van Wijngaerde. Boven de poort is het wapen van de opdrachtgever aangebracht en ook de gebeeldhouwde druiventrossen op de sluitstenen verwijzen naar hem.
Het pand heeft een bijzondere opzet. Door het verschil in verdiepingshoogten en door een onderbreking in de zandstenen banden in het metselwerk lijkt het om twee verschillende panden te gaan. Dit is echter niet het geval. Het verschil tussen het linker- en het rechterdeel van de gevel komt doordat het linkerdeel van het hofhuis is gebouwd met de restanten van de bouwval.
Deze reliëfsteen bevindt zich op de 1e verdieping. Door de zachte steen soort is de gevelsteen haast geheel verloren gegaan. De “4” van het jaartal 1614 is nog net zichtbaar.

Reliëfsteen: Moeder en kind of Maria en Jezus
Inscriptie: “FIDES”
Hoogte: 1,4 m
Materiaal: steen
Locatie: Van Coothplein 24

Het verhaal:
Afbeelding van Moeder en kind of Maria en Jezus.

Reliëfsteen: Trekkers
Kunstenaar: Leen Douwes – RKD
Hoogte: 70 cm
Breedte: 50 cm
Inscriptie: ‘TREKKERS”
Jaar: 20-10-1934
Materiaal: kalksteen
Locatie: Laurentiuskerk Protestantekerk, Duivelsbruglaan 11a

Het verhaal:
Villa Mariëndal werd in 1843 gebouwd recht tegenover de rechteroever van de Mark. Na veel eigendomswisselingen werd het huis in gebruik genomen op 20 oktober 1934 als vergaderplaats voor zes protestantse verenigingen. In de maanden juni t/m september werd het gehele complex verhuurd aan de Bredase Stichting Jeugdherberg, die in 1934 reeds 3.400 overnachtingen boekte. Tijdens de oorlogsjaren werd Huize Mariëndal gebruikt voor legering van militairen. Na de bevrijding was de villa uitgewoond en de inventaris verdwenen. Toch kreeg de woning zijn vooroorlogse bestemming terug. In de vijftiger jaren kwam de villa echter leeg te staan, doordat de jeugdherberg naar Chaam verhuisde. Het verval nam ernstige vormen aan, waarna in mei 1957 afbraak volgde.
In de jaren zestig werd een nieuw verenigingsgebouw gebouwd, dat opnieuw Mariëndal werd genoemd. Van het oude Mariëndal rest alleen nog een reliëfsteen, die op 20 oktober 1934 onthuld werd door ds. B. ter Haar Romeny. Deze steen, nu ingemetseld in een tuinmuur van het kerkhof bij het Romenyhuis, stelt twee trekkers voor en verwijst naar jongeren die de jeugdherberg bezochten. Op de afbeelding zien we onder andere 5 ganzen, een jongen en een meisje. Rechts onder staat het woord “TREKKERS”, maar het is heel slecht leesbaar.

Reliëfsteen: Joris en de Draak
Hoogte: 25 cm
Breedte: 15 cm
Materiaal: terra cotta
Locatie: Franklin Rooseveltlaan 32

Het verhaal:
Een uniek gevelsteentje met een mooi maar lang verhaal over een draak die in het moeras leefde. Het volledige verhaal lees je hier.
Bij de Vleeshal / Boterhal op de Grote Markt 19 is bovenaan de gevel een prachtig gevelbeeld van Joris en de Draak te bewonderen.
Het verhaal van Joris en de Draak is al eeuwenoud en bekend in veel landen. In de 700 jaar oude kathedraal Storkyrkan in het historische centrum Gamla Stan van de stad Stockhold staat een prachtig mooi beeld uit 1489 van Joris en de Draak.
Joris en de draak is ook de naam van de houten achtbaan op de Efteling, die in 2010 de oude Gegasus verving.
Het verhaal van Joris en de Draak is gebaseerd op het Bijbelverhaal van aardsengel Michaël, die eveneens in gevecht is met een draak.
Hoe zou dit gevelsteentje nou hier gekomen zijn?

Reliëfsteen: met vrouwe Justitia en wapenschild
Hoogte: 72 cm
Breedte: 43 cm
Materiaal: steen
Locatie: Heusdenhoutseweg 30

Het verhaal:
Bij de redactie is onbekend waarom juist deze gevelsteen zich op een ‘gewoon’ huis bevindt. Op de gevelsteen is Vrouwe Justitia te zien, die meestal op gerechtsgebouwen is afgebeeld. Vrouwe Justitia wordt doorgaans afgebeeld als een geblinddoekte figuur, met in haar rechterhand een zwaard en in haar linkerhand een weegschaal. De blinddoek staat voor de rechtspraak zonder aanzien des persoons, dat wil zeggen dat niet de personen worden gehoord en veroordeeld, maar slechts de feiten en daden. De weegschaal stelt de afweging van de bewijzen en getuigenissen voor, die in het voordeel of nadeel van de verdachte spreken. Het zwaard staat voor het vonnis dat wordt uitgesproken. Op deze afbeelding heeft de vrouw geen zwaard vast maar een wapenschild van het Ginneken. Mogelijk doelt de afbeelding op de rechtvaardigheid van de annexatie van het Ginneken door Breda in 1942.

Reliëfsteen: kerykeion of caduceus
Afm.: 90cm h x 85 b
Jaar: 1937
Materiaal: steen
Locatie: Kessels advocaten, Julianalaan 1

Het verhaal:
De kerykeion of caduceus (Latijn: afgeleid van het woord caduceator, wat heraut of onderhandelaar betekent) is een staf die een koerier of onderhandelaar ongehinderde doorgang moest verlenen in het oude Griekenland.
In de Griekse mythologie in het bijzonder is het de staf van de god Hermes. De staf is door twee slangen omwonden, en vaak bekroond (als verwijzing naar Hermes) met twee vleugels. Later komt ook wel een Franse lelie voor op de staf.
Hermes gold als de uitvinder van veel dingen, zo ook van de lier (voorloper van de harp). Toen de jonge Hermes in zijn geboortestreek de vlakbij grazende kudde van Apollo stal, maar betrapt werd, bood hij ter verzoening zijn lier aan Apollo aan. Daarop zou Apollo hem zijn staf gegeven hebben.
De caduceus symboliseert als geheel vrede, bescherming en genezing, en wordt (vooral in de Verenigde Staten) tot op heden gebruikt als medisch symbool (al gaat dit gebruik voorbij aan de dieperliggende alchemistische symboliek van Eenheid, zoals hieronder beschreven). De slangen staan voor alle tegengestelde principes die een rol spelen in het manifeste universum: mannelijk/vrouwelijk, zon/maan, ziel/geest of in alchemistische termen: Sol/Luna en zwavel/kwik. Als symbool van genezing moet de caduceus niet verward worden met de esculaap, waarbij één slang zich om de staf windt.
De staf zelf staat voor de as tussen de hemel en de aarde, boven en beneden.
De eventuele vleugels, kroon of Franse lelie staan respectievelijk voor transcendentie, goddelijke autoriteit en drie-eenheid.
De caduceus in zijn geheel symboliseert, behalve de eerder genoemde vrede, bescherming en genezing, vooral de Eenheid, die bereikt wordt door de verzoening van de tegendelen.
De caduceus wordt niet alleen gebruikt in de alchemie, maar ook bijvoorbeeld in de Indiase yoga (alchemie wordt ook wel de westerse yoga genoemd). De staf staat ook symbool voor Hermes, de Griekse God van de handel. Vele studentenverenigingen in economische studierichtingen gebruiken dan ook de caduceus als symbool.
Het bolhoedje tussen de vleugels is simpelweg de bolhoed van Hermes.

Reliëfsteen: vorm van een zonnewijzer
Hoogte: 47 cm
Breedte: 47 cm
Materiaal: steen
Locatie: Kapelstraat 39

Het verhaal:
Eenvoudige zonnewijzer gemonteerd op de muur.

Reliëfstenen: decoratief met dieren
Afmeting: 57 x 57 cm
Aantal: 5 stuks
Materiaal: kalksteen
Locatie: Karrestraat 13

Het verhaal:
Reliëfstenen komen erg veel voor aan de gevels van de huizen. Er zijn er circa 70 te bespeuren in Breda. Lopend door de winkelstraat vallen echter deze reliëfstenen nauwelijks op, omdat iedereen meer oog heeft voor winkeletages. Boven de winkelpui van kledingwinkel Anna van Toor bevinden zich 5 reliëfstenen, 3 stuks met een afbeelding van een vogel en 2 stuks met een afbeelding van een kikker. De stenen zijn versierd met fruit, bladeren en/of bloemen en geometrische vormen. Het is onwaarschijnlijk dat de vogel en de kikker een speciale betekenis hadden. Het zijn gewoon versieringen zonder bijbedoelingen. Omdat er meerdere stenen identiek zijn, zijn ze gemaakt met een mal. Mogelijk zijn er destijds nog andere afbeeldingen gemaakt. De stenen dienden voor decoratie en als teken van welvaart. Diverse elementen op de stenen zijn door de jaren heen vervaagd vanwege de zachte steensoort waarvan ze gemaakt zijn.

Marellenweg 8 1024

Reliëfsteen: eekhoorn
Hoogte: ca. 30 cm
Materiaal: terra cotta
Locatie: Restaurant Huis Den Deijl, Marellenweg 8

Het verhaal:
Geen verdere details van dit leuke reliëfsteentje.

Reliëfsteen: spelende kinderen
Kunstenaar: Henk Groenhuis – RKD
Hoogte: . meter
Breedte: . meter
Jaar: ca. 1970
Materiaal: steen
Locatie: Mozartlaan 35

Het verhaal:
Deze reliëfsteen bevindt zich boven een neveningang van de International School Breda.
Andere kunstwerken in Breda van de kunstenaar zijn: Bokje, Growing Old, Kolgans, Het Paard en Varkentje

Reliëfsteen: gemeentewapen van Etten-Leur
Hoogte: 70 cm
Breedte: 65 cm
Inscriptie: “EN ATTENDANT J’ESPERE”
Jaar: 1632
Materiaal: steen
Status: Rijksmonument 10270
Locatie: Oude Vest 13 N51 35.213 E4 46.737

Het verhaal:
In vroegere tijden hadden de (geschakelde) huizen in de binnenstad collectieve poorten om bij de achterzijde te komen. Het was de achteruitgang van het huis Ocrum in de St. Janstraat (thans centrum voor kunst en muziek De Nieuwe Veste). Bijna alle poorten in de Bredase binnenstad zijn met de tijd (helaas) verdwenen. Deze reliëfsteen bevindt zich boven een poort tussen Oude Vest 13 en 19. Andere stadspoorten vinden zich o.a. in de Catharinastraat en St. Annastraat.
In kleur heeft de afbeelding van het gemeentewapen van Etten rode torentjes op een grijze achtergrond met daarboven een gouden kroon. In het Valkenberg Park is de afbeelding echter afgedrukt met gouden torentjes op een blauwe achtergrond.
Op het lint onder de afbeelding staat de tekst: EN ATTENDANT J’ESPERE. Het is Frans voor “ondertussen hoop ik”. De tekst is bijna niet meer leesbaar. Boven het wapen is een harnas helm afgebeeld. Waarom juist het wapenschild van Etten-Leur in deze muur is gemetseld is onbekend. Samen met de tekst zou het kunnen duiden op een strijd voor onafhankelijkheid. Etten-Leur behoorde destijds tot de Baronie van Breda. Tot de schepenbanken van de Baronie behoorden: Breda, Oosterhout, Dongen, Gilze en Rijen, Alphen en Chaam, Baarle-Nassau, Ginneken en Bavel, Terheijden, Princenhage, Etten, Etten in de Palen van de Hoeven, De Eenige van Rijsbergen, Zundert-Hertog, Wernhout, Roosendaal en Nispen.

Reliëfsteen: meeuw/vogel
Afm.: ca. 45×30 cm
Materiaal: terra cotta?
Locatie: De Roy van Zuidewijnlaan 54

Het verhaal:
Opschrift Gaivota verwijzend naar de interieurwinkel?

Saksen Weimarlaan 07 1024

Reliëfsteen: paarden
Afm. ca. 30×30 cm
Materiaal: terra cotta
Locatie: Saksen Weimarlaan 7

Naam: Nillmij gevelsteen
Omschrijving: 6 geveltegels
Kunstenaar: Mans Meijer – RKD
Hoogte/breedte: 45 cm
Jaar: 1955-1956
Materiaal: terra cotta
Locatie: St. Ignatiusstraat 75 t/m 135 N51 35.461 E4 47.780

Het verhaal:
Deze tegels bevinden zich boven de toegangsdeuren van 6 appartementencomplexen in de St. Ignatiusstraat. De tegels zijn allemaal verschillend, maar allen vertonen ze figuurtjes van een olifant, een man en een huisje. De afbeeldingen komen voort uit het logo van Nillmij. De reliëfstenen bestaan uit de volgende 3 onderdelen.
– De man met balk = de timmerman/bouwvakker met balk of (meet)lat
– Een huis = het bouwen door de onderneming
– De olifant = de kracht van de verzekeringen
Zoals op een van de foto’s te zien is één van de tegels gebroken. Het tegeltje met de oranje achtergrond is gesigneerd met ‘Mans Meijer’. Reliëfs voor de Nillmij werden onder andere geplaatst in: Amersfoort, Assen, Breda (1957), Eindhoven, Groningen (1957), Den Haag, Rotterdam, Rijswijk (1957) en Utrecht.
Nillmij was een maatschappij die in diverse plaatsen in onroerend goed financierde. In veel gebouwen liet de onderneming een ‘handtekening’ achter. In Breda is deze handtekening te vinden op: de Brugflat, de flats in de St. Ignatuisstraat en het voormalige pand van Vredenbergh dat gesloopt is.
De kunstenaar legde zich toe op boetseren en werkte vooral in figuratieve stijl. Waarschijnlijk kreeg hij de NILLMIJ-opdrachten vanwege een familierelatie met een van de leden van de directie.
Dergelijke gevelstenen zijn ook te zien bij de appartementen aan de Boeimeerlaan.

Reliëfsteen: natuur
Hoogte: ca. 70×50 cm
Materiaal: steen
Locatie: Ulvenhoutselaan 40

Het verhaal:
Zonnig tegeltje met zee, zon en planten.

Reliëfsteen: nautisch afbeelding
Hoogte: 80 cm
Breedte: 140 cm
Materiaal: natuursteen
Locatie: Wilhelminapark 19

Het verhaal:
Deze reliëfsteen verwijst naar de Vrede van Breda. De Vrede van Breda, gesloten op 31 juli 1667 in de Grote Zaal van het Kasteel in de Brabantse stad Breda, was het verdrag tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Engeland, Frankrijk en Denemarken waarmee de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog eindigde. Afgesproken werd dat het Nederlandse Nieuw-Amsterdam officieel aan de Engelsen werd overgedragen. Nieuw-Amsterdam werd daarna door de Engelsen New York genoemd. De Republiek behield het kort voor de Vrede veroverde Suriname. De Bovenwindse Eilanden (Kleine Antillen) bleven ook bij de Republiek (Nederland).
Karel II van Engeland (koning van Engeland, Schotland en Ierland van 1660 tot 1685) wilde aanvankelijk de vredebesprekingen in ‘s-Gravenhage houden, maar raadpensionaris Johan de Witt zag daar weinig heil in. Hij stelde een aantal andere steden voor, waaronder Breda. Karel II van Engeland koos toen voor Breda, de stad die hij immers kende. In het voorjaar van 1660 had hij immers zes weken op het Kasteel van Breda verbleven, als logé bij zijn zus Maria Henriëtte Stuart, de weduwe van Willem II van Oranje. Het kasteel was eigendom van de Oranjes.
De VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) werd in 1602 opgericht, nadat sinds 1595 in zes steden met enkele (voor)compagnieën de eerste ervaringen waren opgedaan. In deze zes steden – Amsterdam, Middelburg, Rotterdam, Delft, Hoorn en Enkhuizen – werden zogenaamde Kamers gevestigd (met een identieke naam als de plaatsnaam, m.u.v. Middelburg, die de naam Kamer van Zeeland kreeg), elk met hun bewindvoerders.
De WIC (West-Indische Compagnie) werd in 1621 opgericht en kreeg als handelsgebied West-Afrika ten zuiden van de Kreeftskeerkring, Amerika, alsmede alle eilanden tussen Newfoundland en Straat Magellaan. Ook deze compagnie was in – vijf – Kamers verdeeld: Amsterdam, Zeeland, de Maas, het Noorderkwartier en Stad en Lande.
Deze reliëfsteen is aangebracht op een gevel van een villa aan het Wilhelminapark. De vermelding van ‘Hoorn’ op deze reliëfsteen is niet geheel duidelijk. De gemeente Hoorn had immers een relatie met de VOC, terwijl Breda een relatie had met de WIC. Tevens is niet bekend waarom juist deze reliëfsteen op dit gebouw is aangebracht.