Grote Markt

Aanvullingen en correcties over kunst en beelden in de gemeente Breda worden zeer gewaardeerd. U kunt uw informatie zenden naar het emailadres als vermeld op de pagina INFO / CONTACT
Laatste update van deze pagina 30-1-2024

Naam: Judith met het hoofd van Holofernes
Omschrijving: beeld van vrouw op zuil
Kunstenaar: Niel Steenbergen – RKD
Hoogte incl. zuil: ca. 5 meter
Inscriptie: zie hieronder
Jaar: 14-5-1952
Materiaal: natuursteen
Status: oorlogsmonument Nationaal Comité 4 en 5 mei
Locatie: t.o. Grote Markt 19

Het verhaal:
Na de voltooiing van het Pools Monument in het Wilhelminapark in 1949 moest ook het Monument voor de Bredase gevallene nog gemaakt worden. Beeldhouwer Van Der Meer, die aan de Grote Kerk werkte, had de opdracht in december 1947 wegens zijn gevorderde leeftijd, teruggegeven. De opdracht werd overgedragen aan Niel Steenbergen die inmiddels teruggekeerd was uit Duitsland en lid geworden was van de provinciale commissie voor oorlogs- en gedenktekens. Steenbergen had tussentijds ook nog de Bevrijdingskapel in Princenhage ontworpen.
De vervaardiging van het monument voor de gevallene ging niet erg vlot. Er ontstond verschil van mening over een bronzen beeld van David als symbool voor de overwinning of de figuur van Judith. Steenbergen wilde een beeld van David, maar het beeld van Judith had vooral in de katholieke kring de voorkeur. In het beeld van Judith zou de symboliek van de overwinning van het goede door een list in plaats van door geweld samenvallen met die van liefde voor het geloof en het vaderland. Judith was immers tijdens het beleg van de Joodse stad Betulia op listige wijze het kamp van Holofernes, legeraanvoerder van Nebukadnezar, binnengekomen en had hem vervolgens onthoofd.
Voor deze afbeelding werd uiteindelijk gekozen. Om financiële reden werd het beeld uitgevoerd in steen in plaats van brons. Vervolgens trad er een meningsverschil op tussen Steenbergen en het comité over technische aspecten, wat de uitvoering verder vertraagde. In 1951 moest de burgemeester de kunstenaar nog in een ‘vriendelijk’ briefje nadrukkelijk aansporen: “Wee je gebeente als je beeld volgend bij de feesten niet klaar is en plechtig onthuld kan worden”. Het lukte.
Plaatsing op de Grote Markt was reeds in januari 1946 door de deskundigen, die aan het comité waren toegevoegd geadviseerd, nadat intern andere locaties besproken waren. Burgemeester Prinsen gaf in de gemeenteraad tekst en uitleg over het beeld. Vroegere bezwaren vanuit de protestants-christelijke hoek in de gemeenteraad werden nu niet meer gehoord. Van die zijde was enig verzet geweest niet alleen tegen de keuze van een in protestantse ogen apocrief verhaal, maar ook tegen de afbeelding van Judith, die zonder opvoedkundige waarde zou zijn en te zeer zou refereren aan de gedachte van wraak en offer.
In maart 1952 kwam de ministeriële goedkeuring op het ontwerp en op 24 juni 1952 vond de onthulling op de Grote Markt plaats.
Teksten op de voet zijn van de Bredase neerlandicus en letterkundige dr. A.C.M. (Karel) Meeuwesse, leraar aan het Onze Lieve Vrouwe Lyceum.
Na onthulling van het monument hief het comité zich in 1953 op.

Holofernes wordt in het apocriefe boek Judith geïntroduceerd als generaal van de Babylonische koning Nebukadnezar II. Met zijn leger trok hij uit om de volken tussen de Middellandse Zee en de Rode Zee te onderwerpen, uit wraak omdat geen van de daar levende volken Nebukadnezar in zijn strijd tegen Arfaxad (waarschijnlijk een verbastering van Cyaxares II), de koning van de Meden had gesteund.
Judith, de hoofdpersoon van het naar haar genoemde boek, is een vrome rijke Joodse weduwe, woonachtig in de door Holofernes en zijn troepen belaagde bergplaats Betulia. Zij besluit haar stad te redden en wandelt ’s nachts met haar dienstmaagd en wijnkruiken naar het legerkamp van de vijand, waar zij vanwege haar schoonheid moeiteloos de tent van Holofernes bereikt. Die besluit haar binnen te laten en geeft zijn dienaren de opdracht hen ’s nachts niet te storen, hopend op een lange liefdesnacht. Judith voert de generaal echter dronken en onthoofdt hem, waarna zij het hoofd aan haar dienstmaagd in bewaring geeft. Met Holofernes hoofd als trofee keert zij naar Betulia terug en als de soldaten de volgende morgen merken dat hun leider dood is, vluchten zij in paniek, op de hielen gezeten door de Joodse belegerden.
De Joodse vrouw Judith staat voor het goede dat het kwade overwint. In haar rechterhand heeft zij het afgehakte hoofd van Holofernes, legeraanvoerder van de Babylonische koning Nebukadnezar.

Aan de bovenkant van de zuil (onder Judith) staan de volgende vier dierkoppen afgebeeld:
– een haan (de voorzichtigheid)
– een leeuw (de kracht)
– een struisvogel (rechtvaardigheid)
– een olifant (matigheid)

Onderaan de zuil zijn in een vierkant 4 reliëfs aangebracht met de volgende afbeeldingen en teksten:
– De vreugde over de bevrijding, voorgesteld door een fluitspeler, een proclamatielezer en een volkstafereel met daaronder de tekst: leven in vrijheid is spelen voor God
– Troostende vrouwen met daaronder de tekst: vertroosting welde uit bronnen van vertrouwen
– Het verzet, voorgesteld door een man die onder geen enkel wapengeweld zwicht met daaronder de tekst: leven van vrijheid is leven in verzet
– Bezetting, voorgesteld door marcherende soldaten met daaronder de tekst: HUN WIL WAS WET, HUN WET WAS DOOD

Ernaast, in het plaveisel een steen met de tekst:

JVDITH vredesbeeld
van
de stad breda
door
niel
steenbergen
tekst karel
meevwesse
1952
deze steen is
gelegd
bij gelegenheid
van de
herinrichting
van
de grote markt
1997

Andere beelden van Niel Steenbergen in Breda zijn: Cosmas en Damianus, Heilige Catharina, Mencia Monument en schikgodinnen
Het Stedelijk Museum heeft een kleine brozen replica van het beeld.

Omschrijving: beeld van vrouwe justitia
Kunstenaar: Walter Pompe – RKD en Guillaume Carrier
Hoogte: 2 meter
Jaar: 1767
Materiaal: steen en messing
Status: Rijksmonument 10176
Locatie: Oude Stadhuis, Grote Markt 38

Het verhaal:
Het eerste stadhuis is gebouwd in de 13de eeuw toen Breda stadsrechten kreeg. In 1534 is het ingestort wegens brand.
Vanaf het ontstaan van de stad werd de rechtspraak uitgeoefend door schepenen, een griffier en een schout. Een schout werd aangesteld als hoofd van de schepenbank. Zij hielden zitting in de hal van het stadhuis tot aan de Franse tijd. Daar was een vierschaar ingericht, een vierkante ruimte afgezet met houten hekken, met een grote tafel in het midden. Na de inlijving van 1811 wordt de rechtspraak volgens Frans model ingericht. Vanaf toen was er een rechtbank van eerste aanleg, een rechtbank van koophandel en een vrede rechter, die op diverse plaatsen in de stad zijn gehuisvest. In 1893 verhuisde het gerechtsgebouw naar de nieuwbouw op de hoek van de Kloosterlaan en de Nassaustraat. Volgens verhuisde in 1986 het gerechtsgebouw naar de nieuwbouw aan de Sluissingel. En in 2018 verhuisde men opnieuw, nu naar het nieuwe gerechtsgebouw nabij het NS-station.
De façade van het stadhuis werd in de 18de eeuw gebouwd. Vroeger waren dit drie huizen, het oude raadhuis en twee huizen, het Cleijne Raedthuis en Huize Vogelsanck. In 1767 is er door bouwmeester Philips Willem Schonck één gevel voorgezet waardoor het van buiten één geheel lijkt. Vrouwe Justitia kreeg een plek aan de voorgevel. Zij vormde de bekroning van de nieuwe façade. Vrouwe Justitia wordt gewoonlijk uitgebeeld met een blinddoek, een zwaard en een weegschaal. De blinddoek staat voor de rechtspraak zonder aanzien des persoons, dat wil zeggen dat niet de personen worden gehoord en veroordeeld, maar slechts de feiten en daden. De weegschaal stelt de afweging van de bewijzen en getuigenissen voor, die in het voordeel of nadeel van de verdachte spreken en het zwaard staat voor het vonnis dat wordt uitgesproken.
Het ontwerp van het beeld is van Walter Pompe, maar het is door Guillaume (Willem) Carrier uitgehakt. Hij nam ook de versieringen op het bordes en de trap voor zijn rekening.

Omschrijving: beeld van vrouwe Justitia
Kunstenaar: Jan Notelaer – RKD
Hoogte: . meter
Jaar: 1706
Materiaal: hout
Status: Rijksmonument 10176
Locatie: Oude Stadhuis, Grote Markt 38

Het verhaal:
Naast het beeld van vrouwe Justitia boven het bordes aan de buitenzijde is er ook in het gebouw nog een beeld van vrouw Justitia, zie het verhaal hierboven. Het beeld is in 1768 gerepareerd en wit geschilderd. Met haar linkervoet staat ze op twee wetboeken. Daaronder is de naam van de kunstenaar vermeld. Aan weerszijden zijn in stucwerk de symbolen van voorzichtigheid en wijsheid, van matigheid en gerechtigheid aangebracht. De sokkel is van wit marmer versiert met

Omschrijving: ornament/beeld van vrouwe Justitia
Afm.: ca. 1,2 x 0,4 meter
Materiaal: gietijzer / marmer
Status: Rijksmonument 10176
Locatie: Oude Stadhuis, Grote Markt 38

Het verhaal:
Dit ornament bevindt zich boven de deur in de ontvangstruimte. Op de band is weergegeven in het Latijn “Candide, caute et constanter”, hetgeen staat voor “onpartijdig, voorzichtig en standvastig”
Tussen de deur en het ornament is weergegeven in het Latijn “Recte faciendo neminem timeas”, hetgeen staat voor “als je juist handelt, hoef je niemand te vrezen”.

Omschrijving: beeld van Prinses Wilhelmina
Kunstenaar: Mari Andriessen – RKD
Hoogte: ca. 55 cm
Jaar: ca. 1966
Materiaal: brons
Locatie: Oude Stadhuis, Grote Markt 38

Het verhaal:
Dit beeldje bevindt zich in het stadhuis. Het toont Prinses Wilhelmina op 10-jarige leeftijd in het jaar 1890. Dit is niet de jaar waarin het beeldje gemaakt is omdat de kunstenaar toe zelf nog maar 3 jaar was. Wilhelmina leefde van 31 augustus 1880 tot 28 november 1962, geboren in den Haag en overleden in Apeldoorn.
De kunstenaar vervaardigde meerdere beelden kopieën van dit beeldje. Hetzelfde beeldje staat ook in het Stedelijk Museum van Zutphen, in paleis ’t Loo in Apeldoorn en in Amsterdam Zuidoost aan de Meibergdreef 9

Omschrijving: borstbeeld van Filips Willem van Oranje-Nassau (1554-1618)
Kunstenaar: Jan Claudius de Cock – RKD
Hoogte: ca. 60 cm
Jaar: 169?
Materiaal: Gipsen afgietsel van een buste in terracotta
Locatie: Oude Stadhuis, Grote Markt 38

Het verhaal:
Het borstbeeld bevindt zich in een ronde nis, rechts van de toegang naar de collegegang. Het origineel vervaardigd in terracotta bevindt zich in het Rijksmuseum in Amsterdam. Het is gesigneerd Joan Claude de Cock fecit anno 169?. Voor de tijdelijke tentoonstelling over de Nassau’s bevindt zich het beeld echter in het Stedelijk Museum van Breda.
Filips Willem is de oudste zoon van Willem van Oranje en Anna van Egmond. Hij zou zijn vader opvolgen, maar het loopt anders. Als Willem de Opstand gaat leiden, ontvoeren Spaanse soldaten Filips Willem als gijzelaar. Pas na bijna 30 jaar mag hij Spanje verlaten. Filips Willem ging in Breda op het kasteel (thans KMA) wonen.

Omschrijving: borstbeeld van mr. dr. Claudius Antonius Prinsen
Hoogte: ca. 50 cm
Materiaal: brons
Locatie: Oude Stadhuis, Grote Markt 38

Het verhaal:
Het borstbeeld bevindt zich in een ronde nis in het trappenhuis.
Prinsen was de zoon van een hoofdonderwijzer. Hij deed de opleiding tot onderwijzer en was korte tijd werkzaam in die functie. Later studeerde hij rechten aan de Rooms-Katholieke Universiteit van Nijmegen en behaalde zijn doctoraal in 1930. Hij promoveerde in 1946 aan de Universiteit van Groningen tot doctor in de Rechtswetenschappen op het proefschrift: “De Burgemeester”. Het proefschrift beleefde, in een populaire uitgave, een herdruk in 1958 en 1969.
Prinsen werd in 1932 benoemd tot burgemeester van Roosendaal en in 1942 vervangen door een NSB-burgemeester. In 1944 keerde hij terug in zijn oude functie en in 1947 volgde zijn benoeming tot burgemeester van Breda. Hij bleef tot zijn dood in 1952 in de laatste functie werkzaam.
Prinsen had vier dochters en twee zonen, onder wie de acteur Joost Prinsen die bekend is geworden als de persoon Erik Engerd in de De Stratemakeropzeeshow.
Prinsen ligt begraven op de R.K. Begraafplaats te Roosendaal. Op zijn graf staat een beeld vervaardigd door Mari Andriessen. Hij was officier in de Orde van Oranje-Nassau en officier in de Kroonorde van België. In Breda is een belangrijke verkeersweg naar Prinsen vernoemd nl. de Claudius Prinsenlaan.

Omschrijving: muurschildering
Kunstenaar:  – RKD
Afmeting: 153 x 321 cm
Jaar: 1927
Materiaal: sgraffito, tempera
Locatie: Oude Stadhuis, Raadzaal, Grote Markt 38

Het verhaal:
De tekst bovenin luidt: ” De heylige Eendracht is het Sout, dat huys en Stad in Wesen houd“.
Een sgraffito is een versieringswijze waarbij in de nog natte klei of cement engobe figuren of patronen worden gekrast, zodat de onderlaag die vaak een andere kleur heeft zichtbaar wordt.

Omschrijving: glas-in-lood vensters
Kunstenaar: Joep Nicolas -RKD
Afmeting: divers
Jaar: 1926
Materiaal: glas-in-lood met gebrandschilderd glas
Locatie: Oude Stadhuis, Raadzaal, Grote Markt 38

Het verhaal:
In de zuidwand van de raadzaal zijn drie glas-in-lood vensters met gebeurtenissen uit de geschiedenis van de stad:

1. “Anno MCDIL. Intocht van het miraculeus sacrament van Niervaert“. (1449) Te zien zijn de overbrenging, de intocht bij de haven en op de achtergrond de bouw van de kerktoren, die volgens de overlevering zou zijn opgetrokken van de gaven van de bedevaartgangers. Doordat Jan IV van Nassau namelijk dit sacrament binnen Breda bracht, zou de stad een bedevaartplaats van betekenis zijn geworden.

2. “Anno MDCXXIV sloeg Spinola het beleg voor de stad”. (1624) Om Breda, gesymboliseerd door een oude afbeelding van het stadswapen, ligt het Spaanse krijgsvolk gelegerd.

3.”Tractatus pacis MDCLXVII”. Van de pui van het stadhuis wordt de vrede tussen de Republiek en Engeland (1667), alhier gesloten na twee jaar oorlog, afgekondigd. Vreugdevuren zijn ontstoken en wijn spuit uit de fonteinen, die de betrokken mogendheden symboliseren: links rozen (Engeland), een olifant (Denemarken), rechts een lelie (Frankrijk) en de Nederlandse leeuw.

In de noordwand van de raadzaal zijn drie dubbele glas-in-lood vensters aangebracht met de voorstellingen:

4. “MCCCCIII. Het huwelijk van Engelbrecht II van Nassau en Johanna van Polanen legt de band tussen Nassau en Breda”. De beide hoofdfiguren gaan vergezeld van hun wapen. Echter, de bruidegom was niet Engelbrecht II, maar Engelbrecht I. Het romeinse jaartal van het huwelijk is eveneens foutief vermeld; het moet zijn MCDIII (1403).

5. “Philips de Schoone spreekt recht ten stadhuize Ve. Decembris anno Dni. MCDXCVI”. (1496) De hertog is afgebeeld met de keten van het Gulden Vlies. Naast zijn wapenschild (Bourgondië) zijn de twee wapenschilden van zijn voornaamste gewesten opgenomen, Brabant en Holland.

6. “In MDXXXIV door brand en pest ontvolkt wierd deze stad voor 18 jaren van tol en last ontheven”. (1534) De oorkonde van Karel V wordt voorgelezen te midden der vlammende puinhopen; onderaan ziet men het blussingswerk en het wegdragen der pestlijders.

7. “In MDXXXX ontving René van Châlon den keyzer Karel V op het kasteel”. Links staat de prins, rechts de keizer; onder de paarden op het binnenhof van het kasteel. Het romeinse jaartal is foutief vermeld; het moet zijn MDXL (1540).

8. “MDLXVI vierhonderd edelen komen bijeen onder Lodewijk van Nassau en Philips van Marnix tot opstelling van het smeekschrift aan Margaretha van Parma“. (1566) Op de voorgrond de beide leiders.

9. “De burgerij onder hun burgemeester Godevaert Montens verdedigt stad en stadhuis tegen de Spanjaarden anno MDLXXXI”. (1581) Montens en de burgerij stellen zich onder de prinsenvlag teweer in de zogenaamde Furie van Houtepen.

Omschrijving: glas-in-lood vensters
Kunstenaar: Joep Nicolas -RKD
Afmeting: ca. 75 x 120 cm
Jaar: 1926
Materiaal: glas-in-lood met gebrandschilderd glas
Locatie: Oude Stadhuis, Trappenhuis, Grote Markt 38

Het verhaal:
In het trappenhuis zijn tien glas-in-loodramen aangebracht met afbeeldingen van de allegorieën over de zes deugden, die een goed bestuur nastreven.
Het confucianisme is een Chinees ethisch en filosofisch systeem, dat de leer van Confucius (551 – 479 v.Chr.) volgt. Het confucianisme kent zes basiswaarden die in het Chinees bekendstaan als Ren, Xiao, Yi, Li, Chung en Shu. Door deze deugden aan te kweken kan men een junzi of ‘superieur persoon’ worden. De zes deugden zijn:
– menselijkheid
– kinderlijke gehoorzaamheid
– rechtvaardigheid
– fatsoen
– trouw
– wederkerigheid
Een allegorie is in de beeldende kunst een symbolische voorstelling waarbij een idee of abstract begrip (bijvoorbeeld deugden en ondeugden) wordt verbeeld door één of meer personificaties, personen en concrete zaken. De zes deugden op de glas-in-lood vensters in het trappenhuis komen in grote lijnen overeen met de hierboven beschreven eigenschappen. Het betreft:
– grootmoedigheid, afgebeeld als Magnanimitas
– wijsheid, afgebeeld als Sapientia
– voorzichtigheid, afgebeeld als Prudentia
– onverschrokkenheid, afgebeeld als Intrepiditas
– rechtvaardigheid, afgebeeld als Justitia
– liefde, afgebeeld als Caritas
Links en rechts van de allegorieën zijn vier glas-in-lood vensters met de wapenschilden van de 16 gemeenten afgebeeld die tezamen de oude Baronie van Breda vormen:
– links: Breda, Dongen, Princenhage, Baarle Nassau, Chaam, Roosendaal, Alphen, Terheijden;
– rechts: Oosterhout, Ginneken en Bavel, Etten-Leur, Teteringen, Zundert, Rucphen en Sprundel, Rijsbergen en Gilze en Rijen.
In het trappenhuis van het oude Stadhuis zijn tien glas-in-loodramen aangebracht met afbeeldingen van de allegorieën over de zes deugden, die een goed bestuur nastreven.
Het confucianisme is een Chinees ethisch en filosofisch systeem, dat de leer van Confucius (551 – 479 v.Chr.) volgt. Het confucianisme kent zes basiswaarden die in het Chinees bekendstaan als Ren, Xiao, Yi, Li, Chung en Shu. Door deze deugden aan te kweken kan men een junzi of ‘superieur persoon’ worden. De zes deugden zijn:
– menselijkheid
– kinderlijke gehoorzaamheid
– rechtvaardigheid
– fatsoen
– trouw
– wederkerigheid
Een allegorie is in de beeldende kunst een symbolische voorstelling waarbij een idee of abstract begrip (bijvoorbeeld deugden en ondeugden) wordt verbeeld door één of meer personificaties, personen en concrete zaken. De zes deugden op de glas-in-lood vensters in het trappenhuis komen in grote lijnen overeen met de hierboven beschreven eigenschappen. Het betreft:
– grootmoedigheid, afgebeeld als Magnanimitas
– wijsheid, afgebeeld als Sapientia
– voorzichtigheid, afgebeeld als Prudentia
– onverschrokkenheid, afgebeeld als Intrepiditas
– rechtvaardigheid, afgebeeld als Justitia
– liefde, afgebeeld als Caritas
Links en rechts van de allegorieën zijn vier glas-in-lood vensters met de wapenschilden van de 16 gemeenten afgebeeld die tezamen de oude Baronie van Breda vormen:
– links: Breda, Dongen, Princenhage, Baarle Nassau, Chaam, Roosendaal, Alphen, Terheijden;
– rechts: Oosterhout, Ginneken en Bavel, Etten-Leur, Teteringen, Zundert, Rucphen en Sprundel, Rijsbergen en Gilze en Rijen.
De glas-in-lood ramen zijn geschonken door de gebroeders Charles, Jos, en Frans Laurijssen.